Szaty liturgiczne to takie elementy ubioru, które służą do sprawowania liturgii i tylko wtedy się ich używa. Nie wolno ich wykorzystywać do innych czynności. Zostały one poświęcone dla kultu Bożego. Średniowieczna symbolika szukała związków szat liturgicznych z osobą Jezusa Chrystusa, bądź też z Mszą Świętą. Od XI w. do modlitw odmawianych przy wkładaniu szat liturgicznych weszła symbolika o charakterze moralnym. W szatach tych symbolika widzi cnoty, jakimi odznaczać się mają ci, którzy je noszą.

Alba

Jest najstarszą szatą liturgiczną, podstawowym ubiorem wszystkich pełniących służbę Bożą. Wywodzi się od rzymskiej tuniki. Dała ona początek sutannie. Albę zwykle przepasuje się paskiem (cingulum), co w symbolice oznacza powściągliwość i czystość. Nazwa "alba" wywodzi się właśnie od jej białego koloru: łacińskie albus oznacza „biały”. Alba jest symbolem czystości duszy będącej w stanie łaski uświęcającej, zdobytej przez krew Baranka (Ap 7,14), której nagrodą będzie uwielbienie w niebie. Symbolika średniowieczna w albie widziała również białą szatę, w którą Herod na pośmiewisko kazał ubrać Chrystusa. Alba przypomina nam chrzest, w którym otrzymaliśmy łaskę uświęcającą, zobowiązuje do ustawicznego życia w tej łasce oraz zapowiada przyszłą chwałę zbawionych.

Komża

Powstała ze skrócenia alby, ponieważ jej wkładanie na grube odzienie było uciążliwe. Ma tę samą symbolikę co alba. Najpierw, do IX wieku używano jej w chórze, czyli podczas odmawiania liturgii godzin, a od XIV w. także do tych wszystkich czynności liturgicznych, dla których alba nie była wyraźnie przypisana. Obecne prawo liturgiczne mówi, że albę można zastąpić komżą, ale nie wtedy, gdy wkłada się ornat lub dalmatykę lub, gdy zamiast ornatu czy dalmatyki używa się samej stuły.

Humerał

Wywodzi się ze starożytnej chusty noszonej na ramionach i szyi przez ludzi należących do wyższych warstw społecznych. Nazywano go strażnikiem głosu, ponieważ zakładano go w celu okrycia szyi w zimnych i wilgotnych kościołach. W zimie chroniła ona przed chłodem, w lecie zaś przed potem. Częścią szat liturgicznych stał się dopiero w IX w. we Frankonii. W świetle aktualnych przepisów liturgicznych humerał jest strojem dowolnym. Jeżeli alba nie osłania dokładnie zwykłego stroju koło szyi, przed włożeniem alby należy nałożyć humerał. Symbolika w humerale widziała najpierw chustę, którą Chrystusowi zawiązano oczy, gdy Go wyśmiewano. Symbolika zaś zawarta w modlitwie przeznaczonej do odmawiania przy jego wkładaniu, widziała w nim "hełm zbawienia".

Pasek (cingulum)

Oprócz znaczenia praktycznego (ściągnięcia długiej alby tak, aby estetycznie wyglądała) miał jasną wymowę symboliczną. Gest przepasania oznacza powszechnie gotowość do spełnienia jakiejś posługi, gotowość do wyruszenia w drogę, a także czujność w każdym momencie, wstrzemięźliwość i panowanie nad pożądliwościami cielesnymi. Pasek oznacza więc wezwanie Chrystusa do czujności, do nieustannej gotowości na przyjście Pana. Jest także znakiem pracy w służbie Bożej.

Ornat

Jest symbolem ciężaru służby Bożej. Ponieważ ornat wkłada się na wszystkie poprzednio włożone szaty, dlatego w obrzędach święceń uchodził zawsze za symbol miłości pokrywającej grzechy. Początkowo ornat był płaszczem bez rękawów, z jednym tylko małym otworem na głowę; używano go przy wszystkich czynnościach kapłańskich. Następnie zaczęto go obcinać z boków, by nie krępował ruchów rąk, aż w końcu pozostały już tylko dwa płaty materiału, z przodu i z tyłu. Równocześnie ornat przyozdabiano coraz bardziej bogatymi haftami. Obecnie wraca się do ornatu obszernego, odznaczającego się szlachetną prostotą i estetycznym wyglądem.

Stuła

Jest długą, szeroką wstęgą, lekko rozszerzoną na obu końcach, uszytą z tej samej tkaniny, co ornat. Biskup i kapłan noszą stulę zawieszoną na szyi i zwisającą swobodnie obu końcami z przodu. Diakon natomiast zakłada stułę na sposób szarfy z lewego ramienia ukośnie do prawego boku. Jest oznaką władzy i godności kapłana. W liturgii symbolizuje jarzmo służby Chrystusowej, które kapłan i diakon nosi na swoich ramionach, a także władzę i godność urzędu kapłańskiego. Kapłan używa stuły zawsze, gdy występuje jako szafarz łask Bożych.

Dalmatyka

Pierwotnie była strojem świeckim, później nosili ją biskupi i diakoni. Od IV wieku jest szatą własną diakona i podkreśla związek z biskupem Rzymu. Była to szata długa i szeroka, nie przepasana, o krótkich i szerokich rękawach. Z czasem uległa skróceniu, a dla łatwiejszego jej ubierania przecięto ją z obydwu boków, łącznie z rękawami. Zawsze była koloru białego z czerwonymi, pionowymi pasami, biegnącymi od ramion do dołu, z przodu i z tyłu. Od XIII w. kolor jej zaczęto dostosowywać do koloru ornatu. Modlitwa kościelna przedstawia ją jako szatę radości i symbol nadprzyrodzonej sprawiedliwości.

Kapa

Nazywana także nieszpornikiem, pierwotnie była strojem książąt i królów. Nie jest to zatem strój liturgiczny w takim znaczeniu jak pozostałe szaty liturgiczne. Nie ma też powszechnie przyjętej symboliki. Używa się jej w czasie nabożeństw i procesji.

ELEMENTY STROJU BISKUPA

Pytania:

1.  Jakie charakterystyczne elementy stroju biskupa możemy wyróżnić? Dlaczego tylko biskup nosi np. pastorał, a wikariusz nie?

Paliusz

Biała wełniana taśma w kształcie naszyjnika, szeroka na trzy palce, z sześcioma czarnymi krzyżykami. Noszony jest na ornacie i oznacza godność arcybiskupa metropolity. Jest symbolem władzy i jedności wszystkich biskupów z papieżem. Palisz noszą: papież, prymasi, arcybiskupi, patriarchowie.

Pastorał

Laska pasterska, symbol władzy pasterskiej i godności biskupiej.

Mitra

Ozdobne nakrycie głowy biskupa, noszone w czasie liturgii. Nawiązuje do nakrycia głowy arcykapłanów Starego Testamentu. Może być również używana przez infułatów i wtedy nazywana jest infułą.

Pektorał (krzyż pektoralny)

Ozdobny krzyż noszony przez biskupów na stroju duchownym i w czasie sprawowanej liturgii. Wcześniej noszono w nim relikwie.

Piuska

Mała okrągła czapeczka, będąca symbolicznym nakryciem wierzchołka głowy. Jest zdejmowana na czas Liturgii Eucharystycznej. Jej kolor jest używany w zależności od osoby: fioletowa jest przeznaczona dla biskupów, purpurowa dla kardynałów, a biała dla papieża.

Pierścień

Pierścień w kształcie krzyża, noszony przez biskupów, symbolizuje zaślubiny z Kościołem i diecezją. Wcześniej służył jako pieczęć.

KOLORY LITURGICZNE

Pytania:

1  Jakie kolory szat liturgicznych występują w ciągu całego roku liturgicznego?

2  Jaką symbolikę ma dany kolor, co oznacza?

3  Kiedy używa się szat danego koloru?

Biały

Kolor biały symbolizuje czystość, niewinność, radość i światło oraz nastrój świąteczny, chwałę zbawionych. Szat liturgicznych koloru białego używa się w uroczystości i święta Chrystusa Pana z wyjątkiem tych, które dotyczą Jego Męki, w święta i wspomnienia Najświętszej Maryi Panny oraz świętych, którzy nie byli męczennikami. Kolor biały może zastępować wszystkie inne kolory.

Czerwony

Kolor czerwony jest znakiem najwyższej miłości, która nie cofnęła się nawet przed męczeństwem, znakiem walki i krwi, jak również ognistych języków, w postaci których Duch Świętych zstąpił na apostołów w Wieczerniku. Szat liturgicznych koloru czerwonego używa się w Niedzielę Palmową Męki Pańskiej, w Wielki Piątek, w niedzielę Zesłania Ducha Świętego oraz w święta męczenników.

Zielony

Kolor zielony symbolizuje nadzieję, młodość, sprawiedliwość oraz odrodzenie. To kolor przyrody, kolor życia. Oznacza pełne nadziei pielgrzymowanie do domu Ojca. Szat liturgicznych koloru zielonego używa się w niedziele i dni powszednie Okresu Zwykłego.

Fioletowy

Kolor fioletowy wyraża oczekiwanie na spotkanie z Jezusem oraz symbolizuje ducha pokuty. Wyraża refleksję nad życiem, nawrócenie, tęsknotę za Bogiem, ból rozłąki ze zmarłymi. Używany jest podczas Adwentu, w Wielkim Poście i w liturgii za zmarłych. Można go używać zamiast koloru czarnego.

Czarny

Kolor czarny kojarzy się z nocą, ciemnością i oznacza żałobę oraz pokutę. Może być używany we wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych (2 listopada) i podczas Mszy pogrzebowych dorosłych.

Różowy

Kolor różowy jako kolor nastającego brzasku podkreśla radość z bliskości Pana i przerwę w dyscyplinie pokutnej, wyraża radość ze zbliżających się uroczystości. Używany jedynie w Trzecią Niedzielę Adwentu (Gaudete) i Czwartą Niedzielę Wielkiego Postu (Laetare).

Niebieski

Nie jest kolorem typowo liturgicznym, ale jest kojarzony z Maryją. W niektórych krajach (np. w Hiszpanii) używany w święta maryjne. Zazwyczaj łączy się z kolorem białym.

Złoty

Kolor złoty jest używany wymiennie - zastępuje wszystkie inne kolory liturgiczne, poza fioletowym i czarnym. Ponadto stosowany jest w czasie najważniejszych, uroczystych celebracji. Kolor złoty symbolizuje bowiem bogactwo i honor.

NACZYNIA LITURGICZNE

Naczynia liturgiczne to elementy służące do sprawowania Eucharystii. Początkowo stosowano przedmioty codziennego użytku. Dopiero z czasem zaczęto tworzyć specjalnie do tego celu przeznaczone naczynia. Np. zamiast szat liturgicznych używano odświętnych ubrań.

Do wykonania przedmiotów liturgicznych stosuje się te materiały, które są uznawane za "szlachetne, trwałe i odpowiednie na użytek sakralny" (OWMR 326), tak, by były godne tajemnic, w jakich będą stosowane (gdy materiał jest mniej szlachetny, to miejsca, w których mają one styczność z Ciałem lub Krwią Chrystusa powinny być złote lub pozłacane). Wykonane są zwykle z niekorodujących, trwałych, nie tłukących się materiałów. Do wykonania naczyń można użyć też tego, co w danym kraju uznawane jest za szlachetne, np. kość słoniowa, a wygląd naczynia może być zgodny z obowiązującą w danym kraju sztuką, jeśli tylko nadaje się do użytku liturgicznego.

Naczynia liturgiczne powinny być obrzędowo poświęcone, a później używane i przechowywane z szacunkiem, szczególnie zaś te, w których ofiaruje się, konsekruje i przechowuje chleb i wino.

Każdy przedmiot ma swoje przeznaczenie oraz głęboką symbolikę. Każdy ministrant (szczególnie ministrant ołtarza) winien szczegółowo znać zarówno przeznaczenie jak i symbolikę poszczególnych przedmiotów liturgicznych.

KIELICH

Przeznaczony jest na wino eucharystyczne w liturgii. Wykonany jest z trwałego, szlachetnego materiału, nieprzepuszczającego płynu. Czara kielicha od wewnątrz jest pozłacana. Zwykle w jego budowie wyróżnić można 3 podstawowe części: stopa, trzon i czara.

PATENA

Jest to naczynie przeznaczone dla konsekrowanej Hostii. Powinna być wykonana, przynajmniej w swym wnętrzu, ze szlachetnego, nie korodującego metalu (zwykle złota lub srebra).

Warto mieć świadomość tego, że kielich wraz z pateną należą do najgodniejszych naczyń liturgicznych, w nich bowiem spoczywają postacie eucharystyczne. Przypominają one Wieczernik, gdzie "Jezus wziął chleb i odmówiwszy błogosławieństwo, połamał go i dał uczniom, mówiąc: Bierzcie i jedzcie, to jest moje ciało. Następnie wziął kielich, dzięki czynił, i dał im, mówiąc: Pijcie z niego wszyscy; bo to jest moja krew Przymierza, która za wielu będzie wylana na odpuszczenie grzechów" (Mt 26,26-28; Mk 14,22-25; Łk 22,15-20;1 Kor 11,23-25).

Wskazówki dla ministranta: Wynosząc kielich ze stolika na ołtarz należy uchwycić go lewą ręką, natomiast prawą przytrzymać lekko z góry palkę, aby nie spadła. Welon zdejmuje się z kielicha przy stoliku. Kielich wynoszony jest na ołtarz dopiero po zakończeniu modlitwy wiernych – bardzo częsty błąd – rozkładanie kielicha w czasie Modlitwy wiernych.

BIELIZNA KIELICHOWA

• KORPORAŁ

To kawałek lnianego płótna, zwykle kwadratowy, na którym stoi kielich i patena z hostią podczas liturgii Eucharystycznej oraz Najświętszy Sakrament, gdy jest przechowywany i wystawiany.

• PURYFIKATERZ (od łac. puro - czyszczę, purificatio – obmycie)

Jest to złożony na 3 części ręcznik, którym wyciera się kielich, patenę i puszkę, a także brzeg kielicha przy Komunii pod postacią wina (obmywanie i wycieranie naczyń liturgicznych to puryfikacja)

Wskazówka dla ministranta: Puryfikaterz należy przynieść na ołtarz razem z kielichem na przygotowanie darów.

• PALKA

Jest to kwadratowe podwójne płótno lniane usztywnione. Służy do nakrywania kielicha mszalnego. Zabezpiecza przed dostaniem się do niego niepożądanych zanieczyszczeń. Zasadniczo używa się jej tylko wtedy, jeśli zagraża rzeczywiście niebezpieczeństwo zanieczyszczenia postaci wina. (biuletyn odnowy liturgii)

• WELON

Jest to tkanina koloru białego lub koloru ornatu, którą nakryty jest kielich do momentu przygotowania darów ofiarnych. Ponownie kielich nakrywa się tym welonem po Komunii Świętej.

AMPUŁKI

To dwa naczynia wykonane ze szkła lub innego materiału, zawierające wino i wodę, którymi zostanie napełniony kielich. Zwykle stawia się je na szklanej lub metalowej tacy, która również może służyć do obmywania rąk. Ampułka z wodą służy również podczas puryfikacji po Komunii. Warto jeszcze raz pokazać i przećwiczyć prawidłowy sposób podawania ampułek z wodą i winem.

Istnieje również płaska odmiana pateny zwana PATENĄ KOMUNIJNĄ. Trzyma ją ministrant podczas komunii. Chroni ona przed upadkiem na ziemię Ciała Pańskiego i jego fragmentów.

Wskazówka dla ministranta: Ministrant powinien zasadniczo stać po prawej stronie szafarza Komunii - jeśli jednak Komunia jest udzielana pod dwiema postaciami, winien on stać po lewej stronie (po drugiej stoi akolita lub szafarz z kielichem Krwi Pańskiej).

PUSZKA (CYBORIUM)

Jest to naczynie służące do przechowywania Eucharystii w postaci chleba. Przybierała ona różne kształty i rozmiary, ale od czasów barokowych aż do dzisiaj ma kształt zamykanego pucharu. Na puszkę nakłada się sukienkę potocznie zwaną welonem, jako znak czci dla Najświętszego Sakramentu.

MONSTRANCJA (łac. monstrare – ukazywać)

Naczynie liturgiczne służące do wystawiania Najświętszego Sakramentu w celu adorowania Go, noszenia w procesji i udzielania przez kapłana błogosławieństwa. Pojawiła się wraz z szesnastowiecznym rozwojem kultu eucharystycznego. Początkowo była mała i drewniana. Od baroku przyjęła większe rozmiary, ozdoby i jest wykonywana z materiałów szlachetnych. Kształtem przypomina słońce otoczone promieniami, czasem krzyż, krzew róży lub serce.

KUSTODIA (łac. custodire - ochraniać, ukrywać, strzec)

Mała puszka służąca do przechowywania Najświętszego Sakramentu pod postacią chleba w tabernakulum. Podczas adoracji przekłada się hostię z kustodii do monstrancji, jednak gdy nie ma monstrancji, może posłużyć ona do publicznej adoracji. Od środka zwykle jest pozłacana.

MELCHIZEDEK

Naczynie w kształcie księżyca,  które utrzymuje Hostię w kustodii, wyciąga się je, gdy wystawia się Najświętszy Sakrament w monstrancji.

VASCULUM

Jest to stojące na ogół blisko tabernakulum wypełnione wodą naczynie, w którym kapłan dokonuje tzw. ablucji, czyli obmycia palców po zakończeniu rozdzielania Komunii Świętej.

LAWATERZ

Jest to dzbanek (lub większa ampułka), misa (lub tacka), która służy do obmycia rąk (inaczej lavabo) kapłana w czasie Mszy Świętej, dokładniej po obrzędzie przygotowania darów. Do lavabo, zwłaszcza podczas bardziej uroczystych celebracji, można używać specjalnych naczyń. Gdy liturgii przewodniczy biskup, wtedy do lavabo używa się dzbanka i miednicy.

Wskazówka dla ministranta: Do obmycia rąk celebransowi niezbędnych jest zazwyczaj dwóch ministrantów. Jeden bierze ze stolika lawaterz z wodą oraz tackę, drugi ręczniczek. Podchodzą razem do ołtarza. Gdy ksiądz wyciągnie ręce, ministrant pierwszy trzymając lawaterz (dzbanuszek) w prawej, a tackę pod spodem w lewej ręce obmywa je wodą. Ministrant drugi podaje rozwinięty ręczniczek*. Po obmyciu rąk czynią skłon głową (a jeśli celebransem jest biskup głęboki ukłon) i odchodzą

*Ręczniczek to zbliżony formą i wielkością do puryfikaterza kawałek materiału, którym wyciera się ręce kapłana po lavabo

TRYBULARZ (KADZIELNICA)

Naczynie w kształcie miski umocowane na łańcuszku z zamykającą przykrywką. W trybularzu znajdują się rozżarzone węgle, na które sypie się ziarenka kadzidła (żywicy i wonnych ziół). Okadzenie wyraża naszą cześć i hołd dla Boga.

Trybularz służy najczęściej do okadzania Najświętszego Sakramentu podczas różnych nabożeństw czy adoracji. Może być także używany podczas uroczystej celebracji Eucharystii. Okadza się wówczas: krzyż, ołtarz, dary ofiarne, celebransa i koncelebransów, lud, paschał (tylko w Wigilię Paschalną), a także relikwie i obrazy świętych ( można odwołać się do OWMR)

NAWIKULUM (ŁÓDKA)

Zwykle metalowe naczynie, w którym umieszczona jest także łyżeczka. Przechowuje się w niej kadzidło, które prezbiter, diakon lub ministrant przenosi na rozpalone węgliki w kadzielnicy.

KOCIOŁEK Z WODĄ I KROPIDŁO

Kropidło jest to sprzęt liturgiczny używany podczas obrzędu aspersji (oczyszczenia). Poprzez pokropienie wodą święconą wierni zostają duchowo oczyszczeni na pamiątkę swego chrztu (w Piśmie Świętym czytamy: "Pokropisz hizopem Panie, pokropisz aż nad śnieg wybieleję"). Używane jest też przy udzielaniu sakramentaliów – podczas pogrzebu, przy błogosławieństwie różańców, medalików, przy wizytach kolędowych. Może być metalowe lub sporządzone z trzciny.

Kociołek - zazwyczaj metalowe i ozdobne naczynie przypominające wiaderko z rączką, służące do przenoszenia wody święconej podczas obrzędu aspersji.

BURSA - jest to sztywna torebka do zawieszenia na szyi, do przenoszenia Komunii chorych.

DZWONKI I GONG

Dzwonki służą do sygnalizowania zmiany postaw w zgromadzeniu liturgicznym w czasie Eucharystii oraz nabożeństw.

Gong - metalowa czasza umieszczona na stopce, w którą ministrant uderza drewnianą pałką; służy do szczególnego wyróżnienia momentu przeistoczenia we Mszy św. Zwyczaje dotyczące sposobu i ilości wykonywanego dzwonienia i uderzeń gongu są bardzo zróżnicowane. Nie ma przepisów liturgicznych jak dzwonić.

Wskazówka dla ministranta: Zgodnie z dokumentami liturgicznymi ministrant winien dać znak dzwonkiem przed przeistoczeniem, aby wierni przyjęli postawę klęczącą. Zaleca się dzwonienie:

• po śpiewie Sanctus, a przed epiklezą (np. "uświęć te dary mocą Twojego Ducha...")
• po przeistoczeniu a przed aklamacją po przeistoczeniu (np. "Oto wielka tajemnica wiary")
• po śpiewie Baranku Boży

Zarówno dzwonienie dzwonkami jak i gongiem powinno być wykonywane starannie, z powagą i dostojnością, a nade wszystko - w odpowiednich momentach.